Mosquito Information: पावसाळ्यात डासांमुळे पसरतो जीवघेणा आजार, जाणून घ्या डासांविषयी अधिक माहिती

Mosquito Information: डासांचे नाव ऐकले की नाना पाटेकर यांच्या हिंदी चित्रपटातील एक प्रसिद्ध डायलॉग आठवतो. खरंच लहान मुलांपासून वृद्ध माणसांचा शत्रू म्हणजे डास. एखादी व्यक्ती गाढ झोपेत असली आणि तितक्यात त्याच्या कानाजवळ एखाद्या डासाने येऊन आवाज करावा किंवा त्याला चावावे आणि यामुळे जर त्या व्यक्तीची झोपमोड झाली तर त्याला येणारा राग आणि चिडचिड असे अनेक प्रसंग आपल्यासोबत देखील झाले असतील. परंतु ह्या डासांमुळे नुसती झोपमोड होत नसून गंभीर प्रकारचे जीवघेणे आजार देखील माणसाला होत असतात. चला तर मग जाणून घेऊया डासांच्या प्रकारांविषयी व त्यांच्यामुळे होणाऱ्या आजारांविषयी अधिक माहिती.

सामग्री सारणी

Mosquito Information: डासांचे प्रकार

संपूर्ण जगामध्ये डासांच्या जवळपास 3000 हून अधिक प्रजाती आहेत. डासांच्या प्रजाती साधारणत: ॲनोफिलीस, क्युलेक्स, एडिस आणि मंसोनिया या चार जमातींमध्ये (Types of Mosquitos) विभागल्या जातात. डासांच्या या जमातींपासून गंभीर स्वरूपाचे आजार पसरू शकतात.

1) ॲनोफिलीस डास

मुख्य पसरणारा आजार: मलेरिया

Mosquito Information: ॲनोफिलीस डासांना सहसा मलेरियाचे डास किंवा मलेरिया रोगजनकांचे वाहक किंवा प्लासमोडिया नावाने ओळखले जाते. ॲनोफिलीस डासांच्या प्रजाती उष्णकटिबंधीय, उपोष्णकटिबंधीय आणि समशीतोष्ण या भागांमध्ये जास्त आढळून येतात.

ॲनोफिलीस डासांचा शरीराचा आकार खूपच सडपातळ असतो आणि बाणाप्रमाणे समोरच्या बाजूस एकत्र होतात. हे डास सामान्यतः खूपच लहान असतात. ॲनोफिलीस डासांच्या अळ्या पाण्याच्या पृष्ठभागाच्या खालच्या बाजूला अक्षरशः सपाट असतात.

मलेरियाचे डास संध्याकाळी किंवा रात्री सक्रिय असतात. परंतु अलीकडच्या काही वर्षात असे दिसून आलेली आहे की हे डास त्यांचे जेवण म्हणजेच रक्त शोधण्यासाठी दिवसादेखील सक्रिय होऊ शकतात. ॲनोफिलीस वंशाच्या प्रजाती आता जवळपास प्रत्येक अधिवासात आढळतात. इतर सर्व डासांप्रमाणे मलेरियाचे डास देखील वनस्पतींच्या रसावर जगतात. परंतु येथे देखील ॲनोफिलीस डासांच्या मादींना त्यांची अंडी तयार करण्यासाठी पृष्ठवंशी प्राण्यांच्या रक्तातील काही पोषक तत्वांची आवश्यकता असते.

ॲनोफिलीस डासांच्या मादीने रक्त पिल्यानंतर एक ते दोन दिवसांनी मादी कोणत्याही पानाच्या काठावर अंडी घालते. पुढील एक ते दोन दिवसात अंडी उबतात आणि आठ ते दहा दिवसांमध्ये अळ्यांचे डासांमध्ये रूपांतर होऊन बाहेर पडतात.

2) क्युलेक्स डास

मुख्य पसरणारा आजार: हत्तीरोग

Mosquito Information: क्युलेक्स डासांना सहसा हत्तीरोगाचे डास म्हणून ओळखले जाते. क्युलेक्स डासांच्या प्रजाती उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय या भागांमध्ये जास्त आढळून येतात. क्युलेक्स डासांची मादी ताजे किंवा साचलेल्या पाण्याच्या पृष्ठभागावर अंडी घालते.

डासांच्या अळ्या अंड्यातून बाहेर पडतात आणि पाण्यात राहतात. या डासांची मादी एकावेळी एक अंडी घालते. अंडी एकत्र चिकटून 100 ते 300 अंडी तयार करतात. या अंडिंचा तराफा पाण्यावर तरंगतो. साधारणपणे सात ते दहा दिवसांच्या कालावधीत प्रौढ डासांमध्ये रूपांतर होते.

क्युलेक्स डासांची मादी माणसांना किंवा प्राण्यांना चावत असते. अंडी निर्माण करण्यासाठी डासांना रक्ताची गरज असते. रक्त पिल्यानंतर मादी डास अंडी घालण्यासाठी पाण्याची स्त्रोत शोधत असतात. क्युलेक्स डास साधारणतः 2 मैल अंतरापर्यंत उड्डाण करू शकतात.

3) एडिस डास

मुख्य पसरणारा आजार: डेंग्यू

Mosquito Information: एडीस डासांना एडीस इजिप्ती या नावाने ओळखले जाते. हा डास प्रामुख्याने डेंग्यू, चिकनगुन्या किंवा फुकुन्गुनिया आजार पसरवत असतो. या डासांच्या पायांवर काळ्या आणि पांढऱ्या खुणा असतात. या डासांची उत्पत्ती आफ्रिकेत झाली होती परंतु आता हे डास संपूर्ण जगभरातील उष्णकटिबंधीय, उपोष्णकटिबंधीय आणि समशीतोष्ण या भागांमध्ये आढळून येतात.

या डासांची मादी नर डासांपेक्षा मोठी असते. एडीस डासांची मादीच फक्त चावत असते, कारण या मादीला तिची अंडी परिपक्व होण्यासाठी रक्ताची गरज असते. रक्त मिळवण्यासाठी मादी अमोनिया, कार्बन डायऑक्साइड यांच्याकडे आकर्षित होत असते. सहसा हे रासायनिक संयुगे सस्तन प्राण्यांद्वारे उत्सर्जित होत असतात.

एडीस इजिप्ती डासांची मादी तिची अंडी इतर डासांप्रमाणे पाण्यात टाकत असते. अड्यांचे अळीतून डासांमध्ये रूपांतर व्हायला काही आठवडे लागतात.

हेही वाचा: 10वी नंतर पुढे काय? पॉलिटेक्निक एक उत्तम पर्याय!

Mosquito Information: डासांमुळे होणारे आजार

1) मलेरिया

मलेरिया ज्याला हिवताप म्हणून देखील ओळखले जाते या आजाराचे सर्वाधिक प्रमाण हे आफ्रिका आणि आशिया खंडामध्ये दिसून येते. हा आजार ॲनोफिलीस डासांमार्फत पसरतो. महाराष्ट्रात ॲनोफिलीस डासाच्या तीन प्रजातींपासून हिवताप होत असतो.

लक्षणे (Malaria Symptoms):

मलेरिया या आजाराची लक्षणे सामान्य तापाच्या लक्षणांसारखेच असतात.
ताप आणि घाम येणे.
थंडी वाजणे ज्यामुळे तुमचे संपूर्ण शरीर हादरते.
डोकेदुखी आणि स्नायू दुखी.
थकवा.
श्वास घेण्यास त्रास होणे आणि छातीत दुखणे.
खोकला.
अतिसार, मळमळ आणि उलट्या.

2) डेंग्यू

डेंग्यू ताप किंवा डेंगी ताप किंवा हाडमोडी ताप म्हणून ओळख असलेला हा आजार एडीस इजिप्ती डासाच्या चावण्यामुळे होतो. साधारणतः डास चावल्यानंतर पाच ते सहा दिवसांनी या आजाराची लक्षणे दिसू लागतात. डेंग्यू ह्या रोगाचे दोन प्रकार आहेत. डेंग्यू ताप आणि डेंग्यू रक्तस्त्रावात्मक ताप.

डेंग्यू ताप:

या रोगामुळे मोठ्या व्यक्तींमध्ये अधिक तीव्रतेचा ताप येतो आणि लहान मुलांमध्ये सौम्य स्वरूपाचा ताप येतो. या तापामुळे अंगदुखी तीव्र स्वरूपाची असते आणि ह्यामुळेच याला हाडे मोडणारा ताप असे देखील म्हणतात.

लक्षणे (Dengue Symptoms):

डोके – डोळे दुखणे.
अचानक जोराचा ताप चढणे.
डोक्याचा पुढील भाग अतिशय दुखणे.
चव आणि भूक नष्ट होणे.
अंगावर गोवरासारखे पुरळ येणे.
मळमळ आणि उलट्या.
त्वचेवर व्रण उठणे.
अंगदुखी आणि अशक्तपणा.

डेंग्यू रक्तस्त्रावात्मक ताप:

Mosquito Information: हा अत्यंत गंभीर स्वरूपाचा प्रकार असून यामध्ये तापाबरोबर बाह्य रक्तस्त्राव (चट्टे उठणे), अंतर्गत आतड्यांमधून रक्तस्राव, हिरड्यांमधून रक्तस्त्राव, रक्तातील पेशींची संख्या कमी होणे, छाती व पोटामध्ये पाणी जमा होणे, इत्यादी अनेक लक्षणे डेंग्यू तापाप्रमाणे आहेत.

लक्षणे:

त्वचा फिकट, थंड किंवा चिकट होणे.
नाक, तोंड आणि हिरड्यातून रक्त येणे आणि त्वचेवर पुरळ उठणे.
रक्तासह किंवा रक्ताविना वारंवार उलट्या होणे.
सतत तहान लागणे आणि तोंड कोरडे पडणे.
श्वास घ्यायला त्रास होणे.

3) हत्तीरोग

Mosquito Information: हत्तीरोग हा क्युलेक्स जातीच्या डासांमुळे पसरतो. या रोगामध्ये रुग्णाचे पाय व इतर अवयव जाड होत जातात व रुग्णास हालचाल करणे अवघड होऊन जाते. हत्तीरोग हा शरीर विद्युत करून अकार्यक्षम करणारा आजार आहे. भारतात हा रोग प्रामुख्याने उत्तर प्रदेश, बिहार, आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, ओरिसा, तामिळनाडू, केरळ, मध्य प्रदेश, आसाम, कर्नाटक इत्यादी राज्यांमध्ये आढळतो.

लक्षणे:

ताप येणे.
थंडी वाजून येणे.
पाय दुखून येणे.
पाय जाड होणे.

डासांच्या नियंत्रणासाठी उपाय

1) घरातील भंगार सामान व निरुपयोगी टायर्सची विल्हेवाट लावावी.

2) घरगुती वापरातील पाण्याचे हौद, टाक्या, बॅरल, रांजण, आठवड्यातून किमान एकदा घासून पुसून कोरडे करावेत.

3) आजूबाजूच्या परिसरातील डबकी बुजवावीत, पाणी वाहते करावे व साठलेल्या पाण्यात गप्पी मासे सोडावेत.

4) कुलर, चायनीज प्लांट व फ्रिजचा ड्रीप पॅन स्वच्छ ठेवावा.

5) शौचालयाच्या नादुरुस्त सेप्टिक टॅंक दुरुस्त कराव्यात. शौचालयाच्या व्हेन्ट पाईपला जाळी बसवावी अथवा कापड बांधावे.

6) वैयक्तिक सुरक्षेसाठी डास प्रतिबंधात्मक साधनांचा वापर करावा.

7) परिसरात डासांचे प्रमाण जास्त असेल तर मच्छरदाणीचा वापर करावा.

8) संध्याकाळ ते पहाटेच्या दरम्यान उघड्या त्वचेवर डास निवारक लावावे.

9) ताप आल्यास डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. रक्त नमुना तपासून घ्यावा व घाबरू नये.

डासांच्या काही प्रसिद्ध रंजक गोष्टी

(Facts about Mosquito)

1) मादी डास मानवाला चावतात कारण त्यांना अंडी वाढवण्यासाठी आपल्या रक्तातील प्रथिनांची आवश्यकता असते.

2) नर व मादी डास सहसा वनस्पतींमधील रस पितात. फक्त मादी डास रक्त पितात.

3) डासांची शरीराच्या वजनाच्या तीन पट रक्त पिण्याची क्षमता असते.

4) मादी डास एका वेळी 300 अंडी घालू शकतात.

5) डासांना उष्ण हवामान पोषक असून थंड हवामानात ते जगू शकत नाही.

6) आपण श्वास सोडताना कार्बन डाय-ऑक्साइड बाहेर सोडत असतो. कार्बन डाय-ऑक्साइड, शरीराचे तापमान यांच्या सहाय्याने डास माणसाला शोधत असतात.

निष्कर्ष

पावसाळ्यात आजूबाजूला तलाव, डबकी किंवा गटार असलेल्या भागात डासांचा प्रादुर्भाव अधिक होण्याची शक्यता असते. डास चावल्यामुळे होणारे आजार भयंकर असून त्यावर त्वरित उपचार झाले पाहिजे. डासांच्या नियंत्रणासाठी प्रतिबंधात्मक उपाय करणे गरजेचे आहे.